در کنار اینها، اکنون بسیاری از آثاری که از دل خاک بیرون آمده، جز در ترانشه (کانال حفاری) مرکزی، بدون حفاظ رها شده، اگرچه ساخت سوله حفاظتی روی ترانشه مرکزی نیز تخریب قسمت‌هایی از دیواره‌های خشتی را به‌دنبال داشته است. همچنین سال گذشته سوله‌هایی که به‌منظور حفاظت از آثار معماری تاریخی هگمتانه در کنار میدان هفت تیر همدان ساخته شده بود، بر اثر وزش باد و توفان فروریخت و تاکنون هیچ جایگزینی برای آن در نظر گرفته نشده است. این گزارش نگاهی دارد به گوشه‌ای از کارهای انجام شده روی این تپه باستانی.
11فصل کاوش در تپه‌های هگمتانه طی سال‌های 1362 تا 1379 به سرپرستی محمدرحیم صراف، منجر به شناسایی واحدهای خشتی بزرگی شد که از بقایای شهری تاریخی حکایت می‌کرد. مرحوم مسعود آذرنوش نیز که سرپرستی در دور دوم کاوش‌ها را برعهده داشت، این آثار را متعلق به دوره اشکانی دانست. هیأت باستان‌شناسی در دور نخست کاوش‌های تپه هگمتانه با ایجاد ترانش‌هایی به طول70 وعرض 20 متر، آثار باستانی مدفون شده‌ای را از عمق 2 تا 5متری از زیر خاک خارج کرد که از این قسمت تپه هگمتانه با نام ترانشه مرکزی یاد می‌شود. با پایان این دور از کاوش‌ها سوله‌ای فلزی بر فراز آثار نصب، همچنین راهرویی با استفاده از داربست و چوب برای بازدید گردشگران از محوطه ساخته شد.
این ساختار تا سال 88 حفظ شده بود تا اینکه سازمان میراث‌فرهنگی همدان تصمیم گرفت سالنی با سازه‌های فلزی به‌منظور پوشش کامل کارگاه کاوش مرکزی بسازد. بیش از 50 درصد طرح با هزینه 3 میلیارد ریال تا شهریورماه آن سال به انجام رسیده بود که عملیات اجرایی طرح ناگهان متوقف شد. خاکبرداری، تسطیح، سنگچینی، بولتگذاری، بتن‌ریزی و نصب بخشی از سازه‌های فلزی از جمله اقداماتی بود که در این مرحله روی تپه باستانی انجام شد.اسدالله بیات، رئیس سازمان میراث فرهنگی همدان، دلیل توقف طرح را به مشکل‌برخوردن با پیمانکار و بروز برخی اشکالات فنی و اجرایی اعلام می‌کند و در بیان هدف از ساخت این سازه فلزی می‌افزاید:«به‌دلیل کمبود اعتبارات تصمیم گرفتیم برای حفاظت از آثار کاوش شده هگمتانه سازه‌های فلزی را در ترانشه مرکزی نصب و ساختارهای حفاظتی قبلی این کارگاه باستان‌شناسی را به سایر قسمت‌های کاوش شده منتقل کنیم.»این درحالی است که سرپرست نخستین دور کاوش‌های هگمتانه می‌گوید:«هر طرحی که روی تپه باستانی هگمتانه پیاده می‌شود، باید به تصویب شورای باستان‌شناسی برسد و اینطور نیست که هرکس خواست، حق داشته باشد، سوله‌ای بر فراز آثار تاریخی بسازد».
محمدرحیم صراف تخریب برخی از آثار تاریخی تپه هگمتانه پس از نصب سازه فلزی را دلیلی بر بی‌برنامه انجام شدن کار می‌داند و می‌گوید:«نصب این سازه‌ها از لحاظ فنی و مرمتی اشکال دارد.»مهرداد ملک‌زاده، باستان‌شناس، از زاویه‌ای دیگر با ساخت این سازه مخالفت می‌کند؛ به عقیده وی، مهم‌ترین مشکل این سازه‌ها رنگ آنهاست.ملک‌زاده توجه به رنگ را در معماری و آثار تاریخی موضوعی جدی و مهم می‌داند و می‌افزاید:«رنگ نارنجی جیغ با فضای تپه باستانی تضاد دارد و انتخاب این رنگ برای سازه فلزی نصب شده در تپه هگمتانه نوعی فاجعه منظری به‌شمار می‌رود.»این باستان‌شناس درهمین حال تأکید می‌کند با توجه به اینکه میزان بارش نزولات جوی در همدان زیاد است، برای حفاظت از تپه هگمتانه باید طرح مرمتی کلان تهیه شود.از سوی دیگر، یکی از کارشناسان سازمان میراث‌فرهنگی همدان که نخواست نامش درگزارش درج شود، با بیان اینکه طرح حفاظت از ترانشه مرکزی با سازه‌های فلزی در شورای فنی استان به تصویب رسیده بود، به همشهری می‌گوید: «اما آنچه در عمل اجرا شد با طرح تصویب شده تفاوت دارد.»وی درباره علت مطرح نشدن این طرح در شورای باستان‌شناسی نیز خاطرنشان می‌کند: «شورای باستان‌شناسی از دی ماه سال گذشته کار خود را آغاز کرده اما کاوش‌ها و محوطه‌سازی و اقدامات مربوط به حفاظت از هگمتانه قبل از تأسیس شورای باستان‌شناسی و با تأیید سازمان میراث‌فرهنگی کشور شروع شده است».
سنگفرش تپه باستانی
فروردین ماه امسال، گردشگران شاهد سنگفرش شدن مسیرهای دسترسی به آثار تپه هگمتانه بودند که این مسیرها از روی مناطق کاوش نشده می‌گذشت. همچنین این روزها عملیات اجرایی ساخت نمازخانه و سرویس بهداشتی در قسمت ورودی تپه هگمتانه رو به پایان است و پارکینگی نیز در این قسمت ساخته و به بخش خصوصی واگذار شده است.
رئیس سازمان میراث فرهنگی همدان دلیل این اقدامات را رفع مشکل تعیین مسیرهای دسترسی گردشگران به آثار و رفاه حال آنان می‌داند اما باستان‌شناسانی مانند ملک‌زاده و صراف این دلایل را برای دستکاری تپه هگمتانه کافی نمی‌دانند. ملک‌زاده در همین ارتباط از مسئولان میراث فرهنگی می‌پرسد:«مهم‌ترین مشکل تپه هگمتانه استراحت مسافران است یا صیانت از آثار؟»صراف نیز باردیگر بر لزوم اعمال نظر شورای باستان‌شناسی و گرفتن تأیید این شورا برای هرگونه تغییر در تپه هگمتانه تأکید می‌کند. وی با یادآوری اهمیت جهانی تپه هگمتانه می‌افزاید:«اقداماتی از این دست باعث از بین رفتن آثار باستانی این تپه که متخصصان بسیاری برای بیرون کشیدن آنها از دل خاک زحمت کشیده‌اند و هزینه‌های هنگفتی برای کاوش‌های آن صرف شده است، می‌شود.»علی هژبری، سرپرست کاوش‌های سال گذشته تپه هگمتانه نیز می‌گوید: «پس از تعیین عرصه و حریم جدید تپه هگمتانه، مشخص شد که بخش‌هایی از آثار دوران اشکانی به دلایل مختلف از جمله ساخت و سازهای دوره معاصر (دوره پهلوی و بعد از انقلاب) مانند خیابان‌کشی‌ها و گسترش محلات، از بین رفته است که می‌توان در این فضاها با رعایت حریم منظری تپه باستانی و حفظ ارتفاع مجاز امکانات لازم را ساخت؛ همانطور که موزه جامع غرب کشور در این محوطه با چنین ضوابطی در حال ساخت است».
این باستان‌شناس درباره ساختمان نمازخانه و سرویس‌های بهداشتی در تپه باستانی هگمتانه تصریح می‌کند: «نمازخانه برای رعایت حریم منظر باید در یک طبقه و نه بیشتر ساخته شود، اما الان ارتفاع بنا به 1/5 طبقه رسیده است».
دانشگاه برفراز تپه تاریخی
دانشگاه علمی کاربردی «میراث هگمتانه» نیز سال گذشته در بخشی از این تپه باستانی راه‌اندازی شد و پذیرش دانشجویان در رشته‌های معماری، هتلداری و جهانگردی را آغاز کرد.این دانشگاه در مدرسه تاریخی ارامنه که در بخش جنوب شرقی تپه هگمتانه قرار گرفته است، فعالیت خود را آغاز کرده و بناهای تاریخی اطراف مدرسه نیز از جمله خانه کشیش و کلیسا به نمازخانه و دفتر مدیریت دانشگاه تغییر کاربری داده است. رئیس سازمان میراث فرهنگی همدان دلیل راه‌اندازی این دانشگاه را تقویت آموزش‌های گردشگری و پودمانی سازمان میراث‌فرهنگی عنوان می‌کند، این درحالی است که سرپرست سابق کاوش‌های تپه هگمتانه از اینکه دانشجویان هر روز برای رسیدن به محل تحصیل خود از تپه عبور می‌کنند، ابراز نگرانی می‌کند.
صراف می‌گوید: « اینگونه رفت‌وآمدها در کنترل و حفاظت تپه هگمتانه مشکل ایجاد می‌کند و اگر قرار باشد مکانی برای آموزش‌های گردشگری و میراث‌فرهنگی اختصاص یابد، سازمان میراث‌فرهنگی، مرکز آموزش عالی دارد و می‌توان در آنجا آموزش‌های عملی را برگزار کرد».صراف همچنین از کاوش‌های بی‌برنامه در تپه هگمتانه انتقاد می‌کند و می‌افزاید:«حفاری، حفاظت و ساماندهی تپه باستانی هگمتانه سلیقه‌ای نیست و مجوز کاوش فقط باید به کسانی داده شود که شرایط لازم را داشته باشند». ملک‌زاده هم می‌گوید:«کاوش در تپه هگمتانه باید طبق برنامه خاصی انجام شود. صراف در کاوش‌های هگمتانه به بررسی عرضی آثار پرداخت و مرحوم آذرنوش کارگاه عمیق لایه‌نگاری را برای بررسی طولی آثار و اجتناب از انجام کاوش‌های گسترده و غیرضروری در پیش گرفت. حال باید دید ما در تپه هگمتانه به‌دنبال چه چیزی هستیم و تعیین این خواست با خرد جمعی امکان پذیر است یا با تصمیم یک فرد یا یک اداره؟»
